«Конституциядағы құқық қорғау органдарының рөлі»

2017 жылғы наурызда жүргізілген конституциялық реформа барысында конституциялық құндылықтарды, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері нығайтылды, құқық қорғау жүйесінің негіздері жетілдірілді.

Енгізілген түзетулер прокуратураның елдің құқықтық жүйесіндегі рөлін жаңа тәсілмен айқындап, оның функцияларын нақты белгіледі. Конституцияның 83-бабына сәйкес прокуратура мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесiн бiлдiредi және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.

Конституциялық норманы жаңартудың негізгі мәні Қазіргі заманғы прокуратураны қалыптастыру болды, ол үшін ситуациялық емес, заңдылықты сақтау мәселелерін кешенді шешу маңызды болып табылады.

Прокуратураның мемлекеттік билік пен басқару жүйесіндегі рөлін төмендетпей, қадағалау функциясына конституциялық түзетулер оның міндеттерін қайта қарауға мүмкіндік берді.

Нәтижесінде Конституциялық императивтер негізінде «Прокуратура туралы» Заңына және жоғары қадағалауды жаңғыртуға бағытталған заңнамалық актілерге түзетулер енгізілді. Ал, 2022 жылғы қарашасында Мемлекет басшысы «Прокуратура туралы» Конституциялық заңына қол қойды. 

Мемлекеттік органдар жүйесінде прокуратура Мемлекет басшысының Конституцияның мызғымастығының, адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі функцияларын тікелей және күнделікті қамтамасыз ету жөніндегі құқықтық құралы ретінде әрекет етеді.

Прокуратура Конституцияда көзделгендей өз өкілеттіктері мен міндеттерін мемлекет атынан іске асырады. Сонымен бірге, елдің бас қадағалау органы қоғам мен мемлекет өмірінің барлық салаларында конституцияның үстемдігін қамтамасыз етеді. Бұл жеке бас бостандығына, жеке өмірге, тұрғын үйге, жеке және отбасылық құпияға, Ар-намыс пен қадір-қасиетті қорғауға, меншікке, сот арқылы қорғауға, денсаулықты қорғауға, еңбек ету құқығына, кәсіпкерлік қызмет бостандығына және т.б. қатысты.

Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтау жөніндегі жұмыс кешенді болып табылады және прокуратура қызметінің барлық бағыттарында жүзеге асырылады, бұл жоғары қадағалау жүйесіндегі адам мүдделерінің басымдығын растайды.

Прокурорлар жоғары заң күші мен негізгі заңның тікелей қолданылуын қамтамасыз ете отырып, азаматтардың әсіресе халықтың әлеуметтік осал топтарының, оның ішінде жетім балалардың, мүгедек адамдардың және басқалардың құқықтарына басымдық береді. Осы мақсатта еңбек, тұрғын үй қатынастары, халықты жұмыспен қамту, білім беру, тарифтік саясат салаларында тексерулер жүргізіледі, олардың нәтижелері бойынша азаматтардың бұзылған конституциялық құқықтары қалпына келтіріледі.

Мысалы, облыс прокуратурасымен ағымдағы жылдың өткен кезеңінде 13 463 азаматтың құқықтары қорғалып, оның ішінде 1 384 азаматтың конституциялық құқықтары қорғалған.  Атап айтқанда, мүгедек адамдарға біржолғы әлеуметтік көмек төленуге, жалақы бойынша берешекті өндіріп алуға қол жеткізді.

Конституция прокуратура органдарына сотта мемлекет атынан өкілдік ету міндетін жүктейді. Осы функцияны іске асыра отырып, прокуратура қызметкерлері қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қозғайтын істер бойынша, сондай-ақ өздерін қорғаумен өз бетінше қамтамасыз ете алмайтын азаматтар бойынша азаматтық сот ісін жүргізуге қатысады.

Адвокаттар мен заңгерлер көрсететін заң қызметтерінің өтелуіне байланысты прокуратураның халықтың әлсіз қорғалған топтарының (зейнеткерлердің, мүгедектердің, балалардың және т.б.) мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттігі ерекше маңызға ие және білікті заң көмегін көрсету жөніндегі конституциялық нормадан туындайды.

Қадағалау органының қызметіндегі басым бағыттардың бірі сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталғаннан бастап және ол бойынша түпкілікті шешім қабылданғанға дейін оның барлық кезеңдерінде қылмыстық процесте азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету болып табылады.

Бұл саладағы ең маңызды міндет — Конституцияның 16-бабының талаптарын мүлтіксіз орындау, оған сәйкес қамауға алу мен қамауда ұстауға заңда көзделген жағдайларда ғана және соттың санкциясымен ғана жол беріледі.

Күн сайын прокурорлар құқық қорғау органдарының қызметтік және басқа да үй-жайларын оларда азаматтардың, оның ішінде түнгі уақытта, мереке және демалыс күндері болуының заңдылығы тұрғысынан тексереді. Ағымдағы жылдың бірінші жартыжылдығында ғана қылмыстық қудалау органдары заңсыз ұстаған 5 адам анықталып, босатылды.Прокурорлар лауазымды адамдар тарапынан заңдылықты бұзудың әрбір фактісі бойынша қағидатты және қатаң ұстанымды ұстанады және сотқа дейінгі тергеп-тексеруге бастамашы болғанға дейін тиісті шаралар қабылдайды.

Конституцияда бекітілген Жоғары қадағалау мен өкілеттіктер прокуратураны азаматтардың бұзылған құқықтарын қалпына келтірудің тиімді мемлекеттік құралына айналдырады.

Қазіргі уақытта қадағалау органының қызметі Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің міндеттеріне жауапты. Прокуратура жұмысының басты өлшемі жоғары конституциялық құндылықтарды – адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын уақтылы қорғау болып қала береді.

Ұлытау облысының прокуратурасы